Osoby czytające wydania polityki

„Polityka” - prezent, który cieszy cały rok.

Pierwszy miesiąc prenumeraty tylko 11,90 zł!

Subskrybuj
Świat

Dwóch marszałków

Rok 1918 z perspektywy ukraińskiego historyka

Piłsudski i Petlura, 1920 r. Piłsudski i Petlura, 1920 r. Wikipedia
W ciągu stu lat od proklamowania niepodległości przez Polskę i Ukrainę sytuacji wzajemnego przyciągania – z różnych powodów – nie było między nimi wiele.
mat. pr.

Tekst ukazał się w numerze 6/2018 „Nowej Europy Wschodniej”

Oba kraje miały inne źródła legitymacji swojej państwowości. Często się o tym zapomina. Polska do rozbiorów była suwerennym państwem, jej elita zachowała w pamięci granice sprzed 1772 r. Takie podejście odrzucało problem etniczności ludności, która żyła na terytorium „państw historycznych”. Etniczne pochodzenie elity danego państwa często nie pokrywało się z pochodzeniem zamieszkującej je ludności.

Ukraińcy wstąpili na międzynarodową scenę polityczną po raz pierwszy w 1917 r. jako naród bez państwa. Swoje oparcie ich naród znajdował jedynie w etnicznej przynależności ludności, zamieszkującej określone terytorium – według rosyjskiego spisu powszechnego z 1897 r. i według etnograficznej mapy monarchii austriackiej autorstwa Karla Czörniga. Podobna była sytuacja Estończyków, Czechów, Słowaków, Łotyszy, Litwinów (którzy zatracili się w Rzeczpospolitej i chcieli się „odrodzić”) i Białorusinów. Istniały więc narody, ale nie wszystkie mogły powołać się na stare granice państwowe. Doniosły okres I wojny światowej umożliwił tym nacjom podjęcie próby realizacji swoich projektów narodowych.

Niemiecka intryga

Polska wytyczała swoje nowe granice z Niemcami, Czechosłowacją, Litwą, Ukrainą i sowiecką Rosją. Etnograficzne mapy z 1914 r. stawały się nowymi mapami politycznymi, nanoszono na nie jednak poprawki za pomocą argumentu siły. Zasadniczo rubieże nowych państw w Europie Środkowo-Wschodniej miały, zdaniem ententy, opierać się na granicach etnicznych i plebiscytach. Zwłaszcza jednak w przypadku terenów, które zamieszkiwała ludność wymieszana etnicznie, w plebiscytach zazwyczaj wygrywała strona lepiej uzbrojona.

Dla Europy Środkowo-Wschodniej charakterystyczne było niepokrywanie się etnicznej przynależności ludności miast (centrów administracyjnych, kulturowych i gospodarczych) i wsi – te ostatnie swoją masą zamalowywały mapę kolorem danego etnosu. Ludność miejska kształtowała się w wyniku imperialnych procesów politycznych i ekonomicznych, mieszkańcy wsi zaś po prostu żyli wokół miast od wieków, zachowując swoją tradycyjną tożsamość. Dlatego pośrodku Czech była niemiecka Praga, pośrodku Ukrainy – z jednej strony polski Lwów, a z drugiej rosyjski Kijów. Te uwarunkowania miały odegrać ważną rolę w przełomowym czasie po I wojnie światowej.

W obliczu konfrontacji nie było jednak czasu na rozważanie podobnych spraw. Problemy trzeba było rozwiązywać szybko i krwawo. Aktualnymi dylematami stawały się dojrzałość projektów państwowych i możliwość ich realizacji oraz utrzymania. Chodziło o takie kwestie jak społeczna konsolidacja, kontrola miast, utrzymywanie armii w stanie mobilizacji, otoczenie geopolityczne i stanowisko mocarstw. Każdy naród dostał to, na co zapracował w XIX w., z poprawką na interesy potencjalnych imperialnych sojuszników.

Kontekst geopolityczny zmieniał się niezwykle szybko. Jeśli jeszcze latem 1918 r. wydawało się, że w Europie Wschodniej dominują Niemcy, to już pod koniec tego samego roku Cesarstwo Niemieckie i Austro-Węgry przestały istnieć. Podpisany przez Ukrainę z państwami centralnymi w lutym 1918 r. traktat brzeski uratował ją przed bolszewicką okupacją, a w ciągu krótkiego okresu po porażkach Berlina i Wiednia Ukraińska Republika Ludowa zdążyła w styczniu 1919 r. zjednoczyć się z Zachodnioukraińską Republiką Ludową. Było to fundamentalne dla najnowszej historii Ukrainy wydarzenie, które świadczyło o sukcesie ukraińskiego projektu narodowego na terytoriach dwóch martwych imperiów. Kijów i Lwów stały się częścią jednego państwa. Sytuacja miała się jednak wkrótce radykalnie zmienić.

Zagrożenie bolszewizmem sprawiło, że ententa zdecydowała się na wspieranie potencjalnie najsilniejszych przeciwników rewolucyjnego Kremla – Armii Ochotniczej Antona Denikina (czyli rosyjskich „białych”) i Polski. Zarówno dla Denikina, jak i dla nowej Rzeczpospolitej „projekt ukraiński” nie miał racji bytu. Carski generał nie chciał uznać polskiej niepodległości, a Ukraina była dla niego jedynie Małorosją, częścią rosyjskiego świata. Warszawa z kolei dążyła do odtworzenia granicy z 1772 r. wzdłuż Dniepru. Nie można było wówczas wykluczyć, że powtórzy się sytuacja z drugiej połowy XVII w., kiedy Moskwa i Warszawa zawarły umowę ponad głowami ukraińskich hetmanów. Polska i Rosja były starymi i dobrze sobie znanymi politycznymi graczami, tradycyjnymi antagonistami, tymczasem Ukraina była traktowana przez ententę jak „niemiecka intryga”.

Nikt nie dostrzegał 30 mln Ukraińców, którzy według rosyjskich i austro-węgierskich spisów ludności żyli na tym terenie – podobnie jak nie dostrzegano istnienia znacznie mniejszych narodów, np. Estończyków. Niemniej nacje te musiały się w końcu samookreślić.

W 1919 r. Denikin podzielił swoje siły i przeprowadził dwie ofensywy – jedną na Moskwę, drugą na Ukrainę. Doprowadziło to do porażki w konfrontacji z „czerwonymi”. Na początku 1920 r. perspektywy Białej Rosji wyglądały marnie. Przeciwnicy bolszewików utrzymywali się jeszcze tylko na Krymie.

Wyspa na morzu

Warszawa swój wstrzemięźliwy stosunek do Ukraińców zademonstrowała w trakcie wojny polsko-ukraińskiej lat 1918–19 w Galicji, czyli wojny przeciwko Zachodnioukraińskiej Republice Ludowej. Lwów, zamieszkiwany przede wszystkim przez Polaków, Żydów i Niemców, był wyspą na rozległym ukraińskim morzu.

Spór o to, do kogo należy Galicja – do polskiego Lwowa czy do ukraińskiej Galicji – można traktować i oceniać na różne sposoby. Na państwo składa się zazwyczaj ciągłe terytorium, a nie kilka enklaw. Niewątpliwie mamy tu do czynienia ze sprzecznością teoretycznych wyobrażeń „działaczy pokojowych” w 1919 r. i miejscowymi realiami. Gdyby ściśle trzymać się koncepcji etnicznej, to Lwów stałby się częścią Polski, znaczna część miasteczek Galicji należałaby do Izraela (oczywiście, gdyby wtedy istniał), a wszystkie wsie regionu stanowiłyby część Ukrainy.

Lwów otrzymywał jednak wsparcie z Polski, korzystając z wojskowych i technicznych zasobów, które Paryż i Londyn przekazały do walki z bolszewikami. Dlatego „Polska historyczna” poszerzyła się o zajętą Galicję (można ten fakt interpretować także tak: „Lwów wyzwolono spod ukraińskiej okupacji” i jednocześnie: „Galicja była okupowana przez Polaków” – to wspaniała przestrzeń dla ideologicznych spekulacji). Latem 1919 r. ukraińska armia wycofała się za Zbrucz. Wspólny atak wojsk Dyrektoriatu Ukraińskiej Republiki Ludowej dowodzonych przez Semena Petlurę na „czerwonych” zakończył się dojściem do Kijowa. Ale i ten sukces był nietrwały.

Równocześnie do Kijowa dotarli rosyjscy „biali”. Haliczanie, wiedząc, że Denikin występuje przeciwko Polsce, przestali walczyć. Petlurowcy nie dostrzegali przecież zasadniczej różnicy między białymi i czerwonymi Rosjanami. Drogi dwóch Ukrain się rozeszły, ale dla obu koniec tych dróg był równie smutny.

W początkach 1920 r. petlurowcy zostali internowani na terenach zajętych przez polskie wojsko. Petlurowcy, w odróżnieniu od haliczan, nie występowali bezpośrednio przeciwko Polsce. I petlurowcy, i Polacy walczyli przeciwko „czerwonym”. O ile jednak haliczanie w Warszawie jednoznacznie określali się jako obywatele Polski, która połknęła Galicję, to w przypadku oddziałów naddnieprzańskich ta kwestia pozostawała otwarta. Bolszewicy rozpoczęli konfrontację z polskimi wojskami wzdłuż potencjalnej wspólnej granicy, nie pozostawiając żadnych buforów między Moskwą i Warszawą. Armia Czerwona była w szczytowym punkcie swojej kampanii, przesuwała się na zachód, wkraczając na Litwę i do Galicji.

Wówczas pojawiało się dość oczywiste pytanie: jakie granice chce narysować zwycięska strona rosyjska? Kremlowscy marzyciele nie dawali powodu, by wątpić w ich ambicje i awanturniczość w służbie światowej rewolucji. Armia Czerwona doszła przecież do Galicji, która nie była częścią Imperium Rosyjskiego. Ukraina, która poniosła porażkę, i Polska, która stała się kolejnym przedmiotem zainteresowania Kominternu, jechały na jednym wózku. Polska miała skonsolidowane państwo, wspierane przez ententę. Za Ukraińcami przemawiało kilka dywizji w gotowości bojowej i sam fakt, że Ukraina to nie Rosja.

Tajemnica zabrana do grobu

A teraz przejdźmy do ukraińsko-polskiego dialogu. Na początku 1920 r. ukraińskie wojsko pod naciskiem Armii Czerwonej cofnęło się na zajęte przez Polskę Wołyń i Podole. Przewodniczący Dyrektoriatu URL Semen Petlura zwrócił się z prośbą o pomoc do naczelnika państwa polskiego Józefa Piłsudskiego.

Piłsudski uważał, że niezależna Ukraina jest gwarancją niepodległości Polski. Twierdził: „Bez względu na to, jaki będzie jej rząd, Rosja jest zaciekle imperialistyczna. Jest to zasadniczy rys jej charakteru politycznego. (...) Atak na Polskę zależny jest przede wszystkim od kwestii ukraińskiej. (...) Jeżeli sprawa Ukrainy załatwiona będzie na ich korzyść, wówczas pójdą na Polskę”.

W nocy z 21 na 22 kwietnia w Warszawie zawarto ukraińsko-polskie porozumienie, znane powszechnie jako układ Piłsudski–Petlura. Polski rząd uznał Ukraińską Republikę Ludową, a Dyrektoriat zrzekł się roszczeń wobec Galicji Wschodniej, Podlasia, Polesia, Chełmszczyzny i zachodniego Wołynia. Wszystkie te tereny były w przeważającym stopniu zamieszkane przez Ukraińców, ale w tym przypadku doktryna etnograficzna została odrzucona na rzecz doktryny przeżycia.

Obie strony 24 kwietnia podpisały również tajną konwencję o przekazaniu przez Polskę pomocy wojskowej Ukrainie.

Następnego dnia polsko-ukraińskie wojsko przekroczyło linię frontu z bolszewikami i rozpoczęło działania wojenne, a już 7 maja wyzwoliło Kijów. Jednak w rezultacie kontrataku „czerwonych” 10 czerwca sojusznicy opuścili stolicę. Cofnęli się pod Zamość i Warszawę i tam w sierpniu zadali ostateczny cios Armii Czerwonej. Zaczęła się nowa ofensywa, która niebawem utknęła w martwym punkcie.

21 listopada ukraińskie wojsko przekroczyło Zbrucz w kierunku zachodnim. Kampania wojenna zakończyła się dla Ukraińców niczym. Może jedynie dumą z tego, że dywizja pod dowództwem Marka Bezruczki zatrzymała I Armię Konną Budionnego pod Zamościem. Gdyby ta dostała się pod Warszawę, to historia Europy byłaby dziś zupełnie inna.

W kolejnym roku Polska, Rosja sowiecka i marionetkowa sowiecka Ukraina podpiszą traktat ryski, który – bez udziału Petlury – podzieli Ukrainę. Uznanie URL przez Warszawę stało się wówczas wydarzeniem z odległej przeszłości, górę nad deklaracjami wzięła Realpolitik.

Dalej zaczynają się spory historyków i polityków. Dlaczego Petlura odstąpił Polsce ziemie etnicznie ukraińskie? Dlaczego Piłsudski chciał więcej, bo domagał się granicy na Dnieprze? Dlaczego marszałek podpisał pokój z „czerwonymi”, zapominając o porozumieniu zawartym z Ukraińcami? Dyskusje między polskimi i ukraińskimi historykami dotyczące tego sojuszu toczą się po dziś dzień.

Petlura pisał we wspomnieniach: „Tylko nieuczciwy demagog może pozwolić sobie na mówienie, że »Petlura sprzedał« Galicję, Wołyń itd. Petlura, jeśli mam być szczery, niesie na sobie odpowiedzialność za historyczny »grzech« i wady ukraińskie, brak organizacji, niski poziom kultury i za nieprzychylne okoliczności w życiu narodu ukraińskiego... Droga do ukraińskiej państwowości wiedzie przez Kijów, a nie przez Lwów. Tylko wtedy, kiedy ukraińska państwowość utwierdzi się na górach Dniepru i nad Morzem Czarnym, tylko wtedy można myśleć poważnie o zjednoczeniu ziem ukraińskich, zajętych przez sąsiadów. Każda inna polityka to marzenia, nierealne kombinacje, które doprowadzą do tego, że nie będzie żadnej Ukrainy... Jestem przekonany, że słuszność wybranej przeze mnie linii potwierdzi historia”.

Jeszcze bardziej dosadny jest inny cytat Petlury, pochodzący z jego dialogu z przeciwnikami politycznymi: „Wiem, że większość z was nie wierzy w nasz nowy sojusz. Przypomnę wam więc takie powiedzenie: »Tato, czort lezie do domu!« – krzyczy przerażony syn. »Niech będzie i czort, byle tylko nie moskal« – odpowiada spokojnie ojciec”. Próżno jednak doszukiwać się w tych słowach rusofobii. Na Ukrainie naddnieprzańskiej walka z „czerwonymi” i „białymi” wojskami rosyjskimi stanowiła sens walki o niepodległość.

Wedle politycznych i militarnych kalkulacji Petlury nie było szans na zdobycie zachodniej Ukrainy. Korzystając jednak z faktu, że nie toczono wówczas konfliktu z Polską (choć gdyby wcześniej zwyciężył on w Kijowie, to ten konflikt stałby się nieuchronny), razem z Warszawą można było starać się odwojować Wielką Ukrainę. Innych wariantów Petlura po prostu nie miał. Warunki, w których się znalazł, jego kalkulacje i motywacje pokrywały się z poglądami Józefa Piłsudskiego o najkorzystniejszym dla Polski systemie stosunków w Europie Wschodniej. W tych poglądach Piłsudski miał niemało wewnętrznych przeciwników. Mimo to marszałek starał się aż po kres swoich możliwości (często potajemnie), balansując w polskim politicum, wesprzeć „kartę Petlury” i próbę ukraińskiego rewanżu. Ta współpraca i, co niewykluczone, obopólna sympatia mogły stać się przyczyną zabójstwa Petlury w maju 1926 r. Jeśli przyjąć wersję o „czerwonym śladzie” w morderstwie, powrót Piłsudskiego do władzy po maju 1926 r. mógł (i powinien był, uwzględniając jego stanowisko w „kwestii ukraińskiej”) stać się niewątpliwym zagrożeniem dla ZSRS. Jednak nie jest to udowodnione...

W każdym razie, nawet uznając na mocy umowy warszawskiej Piłsudski–Petlura niepodległość i suwerenność URL, wygraną stroną pozostawała Warszawa, ponieważ tajne porozumienie z 24 kwietnia 1920 r. w pełni kompensowało jej „ustępstwa” w stosunku do umowy pokojowej z 22 kwietnia. Innymi słowy, nawet w razie wspólnego zwycięstwa suwerenność Ukrainy mogła być kontrolowana przez polskich sojuszników. Ale los zdecydował inaczej. Zmęczenie Rosji sowieckiej niekończącą się wojną i utrata nadziei na rewolucję światową zmusiła Kreml do podpisania umowy już nie tylko z tak poważnym graczem jak Polska, ale też z krajami bałtyckimi. Moskwa robiła sobie przerwę. Teraz już wiemy, że trwała ona niespełna 20 lat.

Polska otrzymała od „hojnego Lenina” te same ziemie, które wcześniej uzyskała od „przymuszonego” Petlury. Nie stosowała się więc do warunków zawartych w umowie z Petlurą, dotyczących ziem ukraińskich, czyli obowiązku zapewnienia przez obie strony swobodnego i niczym nieograniczonego rozwoju narodowego i kulturalnego – zarówno Polaków na Ukrainie, jak i Ukraińców w Polsce. W 1923 r. przedstawiciele ententy zdecydowali, że suwerenna władza nad Galicją Wschodnią zostanie przekazana Polsce, na której jednak będzie ciążyć obowiązek zapewnienia regionowi autonomii. Ten warunek nie był przez Polskę przestrzegany. W formalnie demokratycznej międzywojennej Polsce Ukraińcy staną się dyskryminowaną mniejszością etniczną (a na stalinowskiej Ukrainie etniczni Polacy zostaną deportowani z terenów leżących przy granicy z Polską). Mimo to za życia Petlury Warszawa długo była gotowa wspierać wschodnich Ukraińców w wysiłkach na rzecz przywrócenia wolności. Te motywacje są zupełnie zrozumiałe w świetle realnej polityki.

Na terytorium Polski przez krótki czas funkcjonował emigracyjny rząd ukraiński. Szybko zwyciężył jednak pragmatyzm i ukraiński rząd emigracyjny przeniósł się do Francji. Najbardziej gościnnym krajem dla ukraińskich emigrantów „niepolitycznych” okaże się Czechosłowacja. Tam powstaną uniwersytety i inne inicjatywy pozwalające pielęgnować ukraińskość. Podobne warunki Czechosłowacja stwarzała także Rosjanom. Tomáš Masaryk był sympatykiem idei pansłowiańskiej i nie odmawiał pomocy Słowianom.

A odpowiedź na pytanie, jak to się stało, że Józef Piłsudski i Semen Petlura znaleźli wspólny język, pozostaje tajemnicą obydwu marszałków.

Przełożyła Paulina Siegień

Kyryło Hałuszko jest historykiem, pracownikiem Instytutu Historii Narodowej Akademii Nauki Ukrainy. Koordynator projektu „Likbez. Historyczny front”.

Tekst ukazał się w numerze 6/2018 „Nowej Europy Wschodniej”, w ramach specjalnego dodatku „Rok 1918 w Europie Wschodniej”. Dodatek był współfinansowany z przekazanych przez Fundację Współpracy Polsko-Niemieckiej środków Ministerstwa Spraw Zagranicznych Republiki Federalnej Niemiec. Partnerem dodatku jest magazyn „Osteuropa”.

Reklama

Warte przeczytania

Czytaj także

null
Kultura

Mark Rothko w Paryżu. Mglisty twórca, który wykonał w swoim życiu kilka wolt

Przebojem ostatnich miesięcy jest ekspozycja Marka Rothki w paryskiej Fundacji Louis Vuitton, która spełnia przedśmiertne życzenie słynnego malarza.

Piotr Sarzyński
12.03.2024
Reklama