Najważniejsze wydarzenia z blisko półwiecznej konfrontacji dwóch wielkich bloków polityczno-militarnych.
Europę przecięła żelazna kurtyna – alarmował Winston Churchill niecały rok po zwycięstwie nad Hitlerem. Mało kto w wolnym świecie chciał wtedy słuchać tego ostrzeżenia przed sowiecką Rosją.
Za symbol radykalnej zmiany relacji Zachodu z ZSRR uważa się także depeszę nadaną z Moskwy przez amerykańskiego chargé d’affairs.
Do konfrontacji zimnowojennej doprowadził cały splot przyczyn, z których wiele miało swe źródła w czasach sprzed II wojny światowej.
Alfabet polityków czasu zimnej wojny.
Jednym z symboli zimnej wojny stał się mur berliński. Pokazywał w sposób jaskrawy, jak głębokie jest polityczne pęknięcie kontynentu. Niemcy, podzielone na dwa państwa (przez ponad 20 lat wzajemnie się nieuznające), były krajem na pierwszej linii konfrontacji.
Zwycięstwo w zimnej wojnie należało do Stanów Zjednoczonych. Polityka prowadzona od 1947 r. zakończyła się sukcesem, doprowadzając do upadku imperium sowieckiego.
Zimna wojna zakończyła się, gdy „państwo awangardy proletariatu” poniosło fiasko w konfrontacji z Zachodem. Brakło chętnych gotowych umierać za komunizm i jego strefę wpływów. Z tych samych przyczyn przestał istnieć Związek Sowiecki.
Wielka Brytania przez cały okres zimnej wojny – niezależnie od słabnącej pozycji gospodarczej i rozpadu imperium – pozostawała drugim mocarstwem w NATO.
Francja, pozostając w bloku zachodnim, bywała jednak kłopotliwym sojusznikiem ze względu na dumę narodową, antyamerykanizm i filosowieckie ciągoty elit.
Na Dalekim Wschodzie na zimną wojnę składała się mozaika zmiennych sojuszy i pól konfrontacji. Skończyło się tym, że wszystkie potęgi ekonomiczne zawiązały przeciw Kremlowi swoistą ligę.
Jak brudna wojna kolonialna stała się wojną w obronie wolnego świata.
Inicjatorzy ruchu państw niezaangażowanych szukali własnej drogi w dwubiegunowym świecie. W praktyce ruch ten stał się sowiecką maszynką do głosowania.
Demoludy, czyli satelickie wobec Moskwy tzw. kraje demokracji ludowej, politycznie nie stanowiły takiego monolitu, jak zakładali założyciele sowieckiego imperium.
PRL – w istocie produkt zimnej wojny – była, z tego punktu widzenia, tworem wybrakowanym. Związek Sowiecki trzymał ją w garści, ale nie mógł należycie użyć.
W 1975 r. w Helsinkach podpisano dokument, który miał utrwalić podział Europy na komunistyczny Wschód i demokratyczny Zachód. A stał się narzędziem rewolty.
O ile okupowani przez aliantów Niemcy nie mieli wpływu na wybuch zimnej wojny, o tyle w przezwyciężaniu konfrontacji RFN odgrywała istotną rolę, zyskując na znaczeniu międzynarodowym.
Cztery największe, zastępcze – ale jak najbardziej realne – konflikty zbrojne i kryzysy w miejscach, gdzie krzyżowały się zimnowojenne interesy mocarstw.
Szczególnym polem konfrontacji zimnowojennej stał się konflikt izraelsko-arabski, który nie wygasł jak inne regionalne.
Główne zimnowojenne doktryny strategiczne.
Najważniejsze porozumienia polityczno-militarne.
Polityka nuklearna USA i ZSRR i plany wojny nuklearnej.
Zimnowojenny wyścig zbrojeń nie był nowością w historii. Generałowie zawsze chcieli mieć do dyspozycji grubszą pałkę do zdzielenia przeciwnika w głowę. Bomba atomowa wniosła w te zmagania zupełnie nową jakość.
Przykłady nośników ładunków nuklearnych w poszczególnych elementach triady strategicznej i w kolejnych generacjach.
Wizja konfliktu zbrojnego na Środkowoeuropejskim Teatrze Działań Wojennych, gdzie – według obu stron – doszłoby do zwarcia bez pośredników, gdyby zimna wojna miała się przeistoczyć w trzecią światową.
Rola wywiadów w dziejach zimnej wojny przez dziesięciolecia była – z braku źródeł – domeną teorii spiskowych i spekulacji.
Agenci każdej ze stron dysponowali arsenałem wynalazków do inwigilacji, przekazywania informacji i zabijania. Oto niektóre z nich.
Już w latach 50. XX w. samoloty i satelity szpiegowskie przestały być wyłącznie narzędziem sztabowców. Uzyskane z powietrza i orbity dane wpływały na wzrosty i spadki napięcia zimnej wojny.
Okręty podwodne stały się pływającymi, trudnymi do wykrycia bazami szpiegowskimi, zajmującymi się przede wszystkim wywiadem elektronicznym.
Przygotowując się na najgorsze, Amerykanie i Szwajcarzy masowo budowali schrony przeciwatomowe, a Polacy wykupywali słoninę i knoty do lamp naftowych.
W szczycie zimnej wojny hitem budowlanym stały się schrony dla władz i obywateli.
Nawet marksiści z ponurą ironią definiowali socjalizm jako najdłuższą drogę do kapitalizmu. Natomiast kapitalizm, ze strachu przed komunizmem, zdobył się na taki poziom wrażliwości społecznej, którego nie osiągnąłby zapewne w innych okolicznościach.
Obie strony zimnowojennego konfliktu przykładały dużą wagę do propagandy. Wykorzystywały przy tym doświadczenia z II wojny światowej, kiedy stosowały perswazję zarówno wobec wroga, jak i własnych obywateli.
W krajobraz zimnej wojny wpisywały się w Europie Zachodniej formacje militarne sięgające po terror indywidualny.
Amerykanie od 1957 r. wytrwale rozwijali program wysyłania książek za żelazną kurtynę. Zakupiono z budżetu federalnego i przekazano ogółem 10 mln publikacji, w tym 4 mln do Polski – przy wielkim zaangażowaniu emigrantów.
Głównym oskarżonym w paryskim procesie sowieckiego dysydenta stał się Związek Sowiecki i jego francuscy miłośnicy.
Smutną spuścizną politycznego traktowania sportu i propagandowego rozgrywania zwycięstw drużyn narodowych jest do dziś garb dopingu.
Tenis stołowy utorował drogę do przełomu w relacjach Chin ze Stanami Zjednoczonymi, a pierwszy wyłom w bambusowej kurtynie wybiła niepozorna piłeczka pingpongowa.
Jak sprzęt AGD, foremki do ciasta i trawniki stały się bronią codziennego użytku.
Zimna wojna wytworzyła specyficzną kulturę i kody porozumiewania się. Być może ze względu na ich żywotność dziś otacza je nostalgia, choć najczęściej ograniczająca się do stereotypów.
